Staatsman van Dordrecht
Een levensverhaal vol ambitie, idealen en tragiek – en wat hij
betekende voor zijn geboortestad Dordrecht.
ln het Dordrechts Museum is momenteel de tentoonstelling 'De Wereld van Johan de Witt' te zien, ter gelegenheid van zijn 400ste geboortejaar. Daarom leek het ons leuk meer over de geschiedenis van Johan de Witt te vertellen.
Klik hier voor info over de expositie 'De Wereld van Johan de Witt' in het Dordrechts Museum.
Een kind van Dordrecht
Op 24 september 1625 werd in Dordrecht een jongen geboren die zou uitgroeien tot een van de invloedrijkste figuren uit de Nederlandse geschiedenis: Johan de Witt. Hij kwam ter wereld in een vooraanstaande Dordtse regentenfamilie. Zijn vader, Jacob de Witt, was een gerespecteerd politicus en bestuurder, die onder meer als pensionaris van Dordrecht en lid van de Staten van Holland zijn sporen had verdiend. Het geboortehuis van Johan de Witt in Dordrecht stond in de Grotekerksbuurt, in het hart van de stad. Het heeft op de plek gestaan waar nu Grotekerksbuurt 21 is. Een gedenksteen aan de voorgevel herinnert daaraan. Johan groeide op in een omgeving waar bestuur, rechtspraak en politiek dagelijkse kost waren. Al vroeg bleek hij leergierig en getalenteerd.
Op de Latijnse School van Dordrecht kreeg hij een degelijke basisopleiding, waarna hij op zijn veertiende begon te studeren aan de Universiteit van Leiden. Daar legde hij zich toe op rechten, wiskunde, filosofie en klassieke talen. Johan viel op door zijn scherpe verstand en zijn talent voor cijfers. Hij ontwikkelde zich niet alleen tot een jurist, maar ook tot een theoreticus met een grote interesse in staatsinrichting, kansberekening en economie. Die brede basis zou hem later van pas komen als bestuurder.
Portret van Jacob de Witt, door Nicolaes Maes - Dordrechts Museum
Raadspensionaris Johan de Witt
Zijn opkomst in de politiek
Na zijn studie maakte Johan een educatieve reis door Frankrijk en Italië. Hij bezocht universiteiten, bestudeerde andere bestuursvormen, en ontmoette diplomaten, filosofen en wetenschappers. Eenmaal terug in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden vestigde hij zich als advocaat in Den Haag. Al snel viel hij op als een briljant redenaar en strateeg.
In 1653, op 28-jarige leeftijd, werd hij benoemd tot raadpensionaris van Holland. Dat was een sleutelpositie: de raadpensionaris was niet alleen juridisch adviseur, maar ook de belangrijkste bestuurder van de machtigste provincie van de Republiek. In de praktijk was Johan de Witt daarmee de meest invloedrijke politicus van het land. Hij zou deze functie bijna twintig jaar uitoefenen, van 1653 tot 1672. Die periode wordt wel het "First Stadtholderless Period" genoemd: een tijd zonder stadhouder, waarin de regentenklasse het bestuur domineerde. De Witt werd het boegbeeld van deze republikeinse koers, waarbij hij zich verzette tegen de erfelijke macht van het Huis van Oranje.
Uitzicht op Dordrecht bij zonsondergang, Aelbert-Cuyp (olieverf)
De tocht naar Chatham anno 1667, Everhardus Koster. Amsterdam Museum.
Dordrecht als fundament
Ondanks zijn verhuizing naar Den Haag en zijn landelijke rol bleef Johan de Witt nauw verbonden met zijn geboortestad Dordrecht. Hij was trots op zijn afkomst, en Dordrecht was trots op hem. De stad vormde een belangrijke basis van zijn politieke macht. De regenten van Dordrecht steunden zijn benoeming, en bleven hem steunen in zijn strijd tegen de Oranjegezinden.
Johan hield ook in zijn werk rekening met de belangen van zijn geboortestad. Hij ondersteunde de Dordtse handel en scheepvaart, bevorderde de rol van de stad binnen het gewest Holland en hielp lokale bestuurders bij het verkrijgen van invloed in de Staten van Holland. Ook zijn vader Jacob, hoewel op leeftijd, bleef politiek actief met de steun van zijn zoon.
In die tijd was Dordrecht nog een belangrijke handelsstad, onder andere bekend om haar wijnhandel en scheepsbouw. Johan de Witt droeg bij aan het versterken van de maritieme positie van de Republiek, waar ook Dordrecht van profiteerde. Zijn hervormingen in de oorlogsvloot en zijn steun aan admiraals als Michiel de Ruyter droegen bij aan de bescherming van de handel en veiligheid op zee.
Een tijd van oorlog en economische bloei
De jaren waarin De Witt regeerde, waren turbulent. Er waren oorlogen met Engeland (de Engels-Nederlandse oorlogen), diplomatieke spanningen met Frankrijk, en binnenlandse strijd tussen de republikeinen en de aanhangers van de Oranjes. Tegelijk kende de Republiek grote economische bloei. De handel floreerde, de steden groeiden, en Nederland werd een wereldmacht op zee.
De Witt zag in handel, diplomatie en maritieme kracht de sleutel tot het behoud van onafhankelijkheid en welvaart. Hij was voorstander van een sterk civiel bestuur, in plaats van militaire of erfelijke macht. Zijn hervormingen waren doordacht: hij liet de oorlogsvloot versterken, richtte zich op financiële stabiliteit en bouwde aan internationale verdragen.
Een hoogtepunt was de Tocht naar Chatham in 1667, een gewaagde aanval van de Nederlandse vloot op de Engelsen. De aanval eindigde in een vernederende nederlaag voor de Engelsen en werd geleid door Michiel de Ruyter, in overleg met De Witt. De overwinning bezorgde de Republiek respect en leverde Johan veel lof op.
"Hij sprak niet om indruk te maken, maar om te overtuigen met rede en rechtvaardigheid."
(Tijdgenoot Pieter de la Court)
Gebroeders De Witt in de Gevangenpoort, S. Opzoomer omstreeks 1853.
Museum Boijmans van Beuningen.
Vijanden en verraad
Zijn bewind kende ook veel tegenstand. De Oranjegezinde factie zag de afwezigheid van een stadhouder als een bedreiging, en beschouwde De Witt als een hindernis. Ook onder het gewone volk groeide de onvrede, ook doordat Johan de Witt geen demagogisch* leider was. Hij was rationeel, analytisch en gericht op overleg – eigenschappen die niet altijd aansloegen bij een bevolking die verlangde naar krachtige symboliek.
Het tij keerde definitief in het rampjaar 1672. De Republiek werd aangevallen door Frankrijk, Engeland en de Duitse bisdommen Munster en Keulen. Veel steden vielen, er heerste paniek, en men zocht een zondebok. Johan de Witt werd aangewezen als verantwoordelijke. Hij raakte gewond bij een aanslag, zijn broer Cornelis werd gevangen gezet op beschuldiging van samenzwering, en de politieke druk nam toe.
Op 20 augustus 1672 werden Johan en Cornelis door een opgehitste menigte bij de Gevangenpoort in Den Haag op gruwelijke wijze vermoord. De moord werd niet verhinderd door de autoriteiten, en er zijn sterke aanwijzingen dat aanhangers van Willem III van Oranje de lynchpartij stilzwijgend toestonden of zelfs organiseerden.
*Demagogisch verwijst naar een manier van spreken of handelen waarbij iemand de gevoelens, vooroordelen en angsten van mensen bespeelt om hen te overtuigen of te beïnvloeden, vaak zonder op eerlijke of redelijke argumenten te steunen. Het heeft meestal een negatieve betekenis. Het suggereert dat iemand misleidt of de waarheid verdraait om mensen aan zich te binden.
De erfenis van Johan de Witt
De moord op Johan en Cornelis de Witt wordt gezien als een zwarte bladzijde in de Nederlandse geschiedenis. Het markeerde het einde van het eerste stadhouderloze tijdperk, en de terugkeer van de Oranjes aan de macht. Johan werd verguisd, vergeten en pas eeuwen later herontdekt als een van de grootste staatsmannen van de Republiek.
Voor Dordrecht bleef hij altijd een bron van trots. Zijn naam leeft voort in straatnamen, het Johan de Witt-gymnasium, en in de geschiedschrijving. Zijn standbeeld op het Johan de Wittplein herinnert aan zijn wortels in de stad. Zijn leven laat zien dat idealen, zelfs als ze onbegrepen zijn, hun waarde behouden.
Zoals Johan zelf ooit schreef: "Niet het gewin, maar het algemeen belang moet de grondslag zijn van goed bestuur." Een uitspraak die zijn kijk op leiderschap prachtig samenvat.
Het standbeeld van de gebroeders De Witt is opgericht ter nagedachtenis aan raadpensionaris Johan de Witt en zijn broer Cornelis de Witt.
De bedreigde zwaan, Jan Asselijn, ca. 1650 (Rijksmuseum)
Energiek verdedigt een zwaan haar nest tegen een hond. Het gevecht in het schilderij kreeg later een politieke lading: de witte zwaan werd opgevat als de in 1672 vermoorde staatsman Johan de Witt, die het land verdedigt tegen zijn vijanden.
De expositie: "De Wereld van Johan de Witt"
In het Dordrechts Museum is momenteel – tot en met 7 december 2025 – de tentoonstelling 'De Wereld van Johan de Witt' te zien. Deze expositie is speciaal ingericht ter gelegenheid van zijn 400ste geboortejaar en biedt een unieke inkijk in zijn leven, zijn denkwereld en zijn tijd. Ook de politieke spanningen, het dagelijks leven in de 17e eeuw en de verhoudingen tussen de regenten en het volk worden zichtbaar gemaakt. Bezoekers maken kennis met Johan als staatsman, maar ook als mens: zoon, broer, echtgenoot en liefhebber van wiskunde.
Twee bijzondere zeventiende-eeuwse meesterwerken, de schilderijen Allegorie op de Oorlog (1664) van Jan Lievens en Allegorie op de Vrede (1669) van Adriaen Hanneman, die in opdracht van Johan de Witt zijn geschilderd, hebben ook een plaats in de expositie gekregen. Dit gebeurde in bijzijn van Eerste Kamervoorzitter Jan Anthonie Bruijn. Voor het eerst in eeuwen, hebben deze schilderijen hun vaste plek in plenaire zaal van de Eerste Kamer op het Binnenhof verlaten. Kijk ook hier.
Wat deze expositie speciaal maakt, is de manier waarop De Witts levensverhaal wordt verbonden met de geschiedenis van Dordrecht. Je ziet hoe de stad zijn karakter vormde, hoe zijn idealen ontstonden en hoe hij zijn geboortegrond bleef eren. Het museum maakt zijn wereld tastbaar: van de straten waarin hij speelde tot de brieven die hij schreef aan buitenlandse koningen.
Allegorie op de Oorlog (1664),
Jan Lievens
Allegorie op de Vrede (1669),
Adriaen Hanneman
"Voor mij als Eerste Kamervoorzitter is dit een geweldig weerzien met deze werken die zo lang de plenaire zaal van de senaat op het Binnenhof sierden. Deze schilderijen hebben al eeuwen een grote symbolische waarde: in de 17e eeuw vergaderden de Staten van Holland en West-Friesland in wat nu de plenaire zaal van de Eerste Kamer is".
Tot slot
Johan de Witt was een man van principes, van kennis, en van diepe betrokkenheid bij zijn stad en zijn land. Zijn leven was er één van hoogtepunten van internationale betekenis, maar eindigde in verdriet en geweld. Hij geloofde in samenwerking, in goed bestuur en in vrijheid – waarden die vandaag nog steeds actueel zijn.
Als we hem herdenken, doen we dat niet alleen om het verleden te eren, maar ook om het heden beter te begrijpen. In een tijd van grote veranderingen is het goed om stil te staan bij iemand die dacht in rechtvaardigheid en in de lange termijn. Dat is wellicht de grootste les die Johan de Witt, 400 jaar na zijn geboorte, ons kan geven.
Bezoek de tentoonstelling
Ben je nieuwsgierig geworden naar het leven van Johan de Witt? Dan is een bezoek aan De Wereld van Johan de Witt in het Dordrechts Museum zeker de moeite waard. Neem de tijd om rond te kijken, ontdek de schilderijen uit gerenommeerde Europes collecties, luister naar verhalen uit de 17e eeuw, en ervaar hoe een jongen uit Dordrecht kon uitgroeien tot een van de machtigste mannen van zijn tijd. Ga op ontdekkingstocht in de wereld van Johan de Witt — een wereld waarin onze stad een hoofdrol speelde.
Ga voor meer informatie over de expositie naar de website van het Dordrechts Museum door op het logo te klikken.
Het standbeeld van Johan de Witt staat op de Plaats – het oudste plein van Den Haag. Het staat recht tegenover de Hofvijver.
De Wereld van Johan de Witt in het Dordrechts Museum.
© Dubbeldammers voor Dubbeldammers 2025
Bronnen
- Dordrechts Museum: Tentoonstellingsmateriaal 'De Wereld van Johan de Witt' – www.dordrechtsmuseum.nl
- Regionaal Archief Dordrecht
- Ronald Prud'homme van Reine, Johan de Witt – Burgervader van de Republiek, Amsterdam: Athenaeum–
Polak & Van Gennep, 2014.
- J.G. Kikkert, Johan de Witt en zijn tijd, Soesterberg: Aspekt, 2007.
- Henk van Nierop, De Republiek – Een geschiedenis 1477–1806, Amsterdam: Prometheus, 2020.
- Historisch Nieuwsblad, diverse artikelen over Johan de Witt en het rampjaar 1672.
- Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren (DBNL) – www.dbnl.org
- Wikipedia-artikelen over Johan de Witt, Cornelis de Witt, het rampjaar 1672 en de Tocht naar Chatham